Skip to main content
Kuzeybatı Avrupa’da Devlet Oluşumunun Temeli- Saffet Bilen

Kuzeybatı Avrupa’da Devlet Oluşumunun Temeli- Saffet Bilen

“Efendimiz Para güçlü bir şövalyedir,

Hint diyarlarında doğan,

Dünyanın refakat ettiği yerde onurlandırılan,

İspanya’ya ölmeye gelen,

ve Cenova’da gömülen.”

Francisco de Quevedo y Villegas, “Poderoso caballero es Don Dinero”

Kuzeybatı Avrupa’da Devlet Oluşumunun Temeli

Ne kadar sık duyarız;

‘Biz Muz devleti değiliz’ cümlesini.

Günümüzde devletin fasulyeden olmadığını ciddi bir oluşumla karşı karşıya olduğumuzu anlatan bu cümle tarihsel olarak bir gerçek soruya da kapı açar.

Muz devleti neden yok?

Yerleşik yaşama dair bulgular 10-11 bin öncesine tarihleniyor.

İlk devlet oluşumuysa 5 bin yıla tarihleniyor. Yaygın inanış Sümer diyor. Son yılların bulguları bir başka yöreye ve biraz daha öncesine taşıdı bu oluşumu. Malatya yakınlarında bir höyükten söz ediyor bulgular. Aslantepe’den.

Geçen sürede nüfus yoğunlaşıyor, çiftçilik, avcılık, toplayıcılık beslenme biçimleri yan yana benimseniyor, bitki ve hayvanların evcilleştirmesi başlıyor, kentler ortaya çıkıyor.

Süre küçümsenecek bir zaman dilimi değil. Tam aksine daha dikkatli bakılmalı bu döneme.

Buğday, arpa, pirinç, akdarı, kinoanın yanı sıra; mercimek, nohut ve bezelye gibi baklagiller Ortadoğu’ da, kulkas ve soya ise Çin’de, Ant dağlarında mısır ve patates de evcilleştirilmişti. Bu sıralananlar bilinen devlet oluşum bölgelerinde evcilleştirilen bitkiler. Bunların yanında ekmek ağacı, manyok, yer fıstığı, muzu da saymak gerekir. Son sıralananlar diğerlerine göre daha az emek ister ve tek başlarına ya da birkaçı bir arada kullanıldığında tahıllarla karşılaştırılabilir biçimde temel beslenmeyi sağlarlar. Diğer bir deyişle birçoğu, nüfusun yoğunlaşması için gereken zirai-demografik koşulları ve gıda değerlerini en az tahıllar kadar iyi karşılamaktadırlar. (Scott)

Bunun anlamı; klasik söylencenin aksine, evcilleştirme ve ürün fazlasının tek başına devletin ortaya çıkmasının zorunlu koşulu olmadığıdır.

Nedir peki devleti ortaya çıkaran koşul, aranan özellik nedir?

Denetlenebilir ürün fazlası ve bunun sürekliliğidir temel koşul.

Süreklilikse, vergilendirilmeye elverişli olan tahıllarla sağlanabilirdi. Tercih edilenlere bakılırsa bu rahatlıkla görülebilir. Tercih edilenler, buğday, arpa, pirinç, akdarı, kinoa, ‘gözle seçilebiliyor, bölünebiliyor, değer biçilebiliyor, depolanabiliyor, taşınabiliyor ve tayınlanabiliyordu. Tahılların sunduğu eşsiz avantajları anlamak için, kendinizi en başta etkin ve kolay bir şekilde el koyabileceğiniz şeyler arayan eski bir vergi memurunun yerine koymak faydalıdır.

Tahıl bitkilerinin yerin üzerinde yetişmesi ve az çok aynı zamanda olgunlaşması, vergi toplamayı arzulayan herkesin işini son derece kolaylaştıracaktır. Eğer ordu ya da vergi tahsildarı doğru zamanda gelirse, tüm hasadı tek bir hamlede biçip, ayıklayıp tamamına el koyabilir. Düşman bir ordu için tahıllar, yakıp yıkma taktiklerini çok kolaylaştırır. Toplanmaya hazır tahılları yakıp ekenleri kaçmaya zorlayabilir yahut açlığa mahkum edebilirler. Dahası, vergi tahsildarı veya düşman, hasat kaldırılıp depolanıncaya dek bekleyip ardından ambarda ne varsa hepsine el koyabilir. Ortaçağda alınan ondalık vergisinde, çiftçilerin ayıklanmamış tahılları alanda balya halinde toplaması beklenirdi. Böylece ondalığı toplayan memur her on balyadan birini alabilirdi.

Diğer tahıllar (baklagiller, yumrular ve nişastalı bitkiler) devlet için elverişli ve istenen niteliklerden bazılarına sahipti fakat hiçbiri bu avantajların tamamına sahip değildi.’ (Scott)

Tarımın ve bu beslenme biçimine bağlı toplumsal dokularda devlet örgütlenmesini sağlayan denetlenebilir, el konulabilir ürün fazlasını verecek ve nüfus patlamasını sağlayacak bir faaliyetin olanaklı olması şarttır.

Kuzey Avrupa bu koşullara sahip değildir.

Denetlenebilir, hükmetme aracı olarak kullanılabilecek başka bir araca ihtiyaç vardı.

Paraya.

Finansçıların Avrupa’nın yükselişinde oynadıkları rol biliniyor. Toplumsal ilişkilerde bu temelde kuruluyor uzunca süredir.

Latin Amerika’da beklenmedik gümüş ve altın rezervlerine rastlamış oluşları ve devasa boyutlarda stoklanması sağladı Avrupa’da devlet oluşumlarını.

İlk devletin ortaya çıkışı ile arada neredeyse 5 bin yıl var.

Ama egemen söylenceye bakarsanız, Avrupa toplumsal gelişmenin zirvesi.

Size bu fikir mantıklı geliyor mu?

Hala bu tarih kurgusunun önerileri ve kavramları ile düşünmeye devam etmeli miyiz?

                                                                                                                                                              Saffet Bilen 6 Ocak 2023