Skip to main content
Osmanlı’da 1908 Seçimleri – Haluk Başçıl

Osmanlı’da 1908 Seçimleri – Haluk Başçıl

Meşrutiyet sonrasında yapılan ilk genel seçimler, liberal Ahrar Fırkası ve onun şemsiyesi altında toplanan Saltanat ve Hilafet yanlıları ile İttihat ve Terakki Cemiyeti arasında geçti. Meclis-i Mebusan’a 142 Türk, 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Rum, 5 Yahudi, 8 Slav, 9 Ermeni mebus girdi.

           1.İttihat ve Terakki Cemiyeti

Esas olarak ordu içindeki yurtsever aydın subaylara dayanan ve eğitimli meslek sahibi Türklerden güç alan bir cemiyetti. Toplumsal tabanı köy ve kasabalardaki Müslüman ahali üzerinde zayıf, şehirlerde bilhassa Balkanlarda güçlüydü. Hıristiyan Milletlerin temsilcileriyle ilişkileri iyiydi. Meşruiyeti ilan ettiren bir siyasi güç olarak belirli toplum kesimince destekleniyordu. “Millet-i hâkime”ye karşı çıkıyor,  “İttihâd-ı Anâsırı”, yani Osmanlı sınırları içindeki Müslim ve gayri Müslimlerin “Osmanlı üst kimliği altında anayasal eşitliği” savunuyordu.[1] 

Bu Osmanlı devlet düzenine ve toplumsal yapısına aykırıydı. Osmanlı devletinde Sünni Müslümanlık ile siyaset, yargı, dini-toplumsal değerler iç içeydi. Müslümanlık ile Hıristiyanlık eşit değildi. Saltanatın ve Hilafetin başı Sultanın ve Osmanlı feodal elitlerinin, ulemanın- toplumun gözünde imanın ve yasaların kaynağı Kuran’dı. İmanlı ile gavur -Müslüman ile Hıristiyan- Kuran önünde eşit değildi. Dolayısıyla din Hıristiyan milletler ile Müslümanların eşit haklara sahip olmalarının önünde önemli bir engeldi. İttihatçıların savundukları “İttihâd-ı Anâsır”,  devlet ve toplum yapısında büyük bir değişikliklere gitmeksizin –yapısal, toplumsal ve kültürel devrimler yapılmadan- gerçekleştirilemezdi. İttihatçılar iyi niyetli ve samimiydiler, ancak onların böyle bir ufukları yoktu. Avrupa devletlerinin Osmanlı devletine dayattığı “reformlara”, Müslüman ve Hıristiyan Osmanlı tebalarının eşit haklara sahip olmalarına yönelik isteklerini destekliyorlardı.

K. Marks ise daha 1854’de Avrupa devletlerinin Osmanlı devletine dayattığı “reformlara” karşı çıkıyordu. Hıristiyanlara ve Müslümanlara siyasi ve medeni haklarını sağlayacak “reformların” imkansız olduğunu söylüyordu.[2] Eleştirisi açıktı: Osmanlı devletin din temelinde örgütlenmiş Müslüman ve Hıristiyan toplum yapılarının  yerine hepsini kapsayacak siyasi ve medeni vd tüm alanlarda Müslüman ve Hıristiyan dinlerinden hiç birisinin esas alınmadığı, dini gözetmeyen bir toplumsal sözleşme olmaksızın eşitliklerin sağlanmayacağını belirtiyordu. Avrupa devletlerinin dile getirmediği ya da görmezden geldiği, İttihatçıların da yerli yerine oturtamadığı gerçek buydu.

İttihatçıların dini temele dayalı Osmanlı üst kimliği altında “anayasal eşitlik” düşüncesini, “zaman-mekan” bağlamında M. Kemal Atatürk “Cumhuriyet devrimleriyle” gerçekleştirdi. Din dışı toplumsal bir üst kimlik olarak tanımladığı “Türk üst kimliği” altında, İslam’ın -Kuran’ın- dışında oluşturduğu sivil yasalar ve toplumsal-kültürel ve idari devrimlerle hem İslam’ın farklı mezheplerinden olanları hem de Müslümanlarla Hıristiyanları birbiriyle eşit kıldı. Cumhuriyet rejimi altında eski Osmanlı tebaasını, Hıristiyan Milletler ve Müslümanlar şeklindeki toplum örgütlenmesini lav ederek laiklik anlayışına uygun yeni bir devlet, toplumsal örgütlenme ve kültürel perspektifle toplumsal eşitliği  sağladı.

İttihatçılar “İttihâd-ı Anâsırı” anlayışı doğrultusunda Sultan II. Abdülhamit’in mutlak otoritesine, istibdat rejimine karşı, meşrutiyete bakışları farklı olsa da Ermeni Taşnak, Hınçak cemiyetleri ile temas kurdular[3] . Özellikle Taşnaksutyun partisini ile ana gayeler saklı kalmak üzere amaca ulaşmak doğrultusunda “dostane” bir ilişki vardı. Cemiyet  “Hıristiyan milletlerin bağımsızlık ideallerinin” de farkındaydı. Selanik merkezli Cemiyet, Makedonya’da ve Rumeli’nde güçlü, Anadolu’nun diğer şehirler de şubeleriyle örgütlü bir teşkilat yapısına sahipti.

          2. Osmanlı Ahrar Fırkası

Meşrutiyetçi liberal-özgürlükçü bir parti programı vardı. Örgütlü bir teşkilatı ve liberal düşüncesine yönelik toplum desteği oldukça sınırlıydı. Toplumsal tabanının zayıflığını: azınlıkları ve anti-ittihatçıları – eski yönetici kesimleri, tutucu din adamlarını ve ilişki ağlarını, tarikatları, geleneklere bağlı tutucu kesimleri, ordu içindeki alaylıları vb- yanına çekerek gidermeye çalışıyordu. Dinin ve tarikatların etkisi altındaki kulluk kültürüne tabi topluma bu kesimler üzerinden ulaşıyordu. Bu haliyle de anti-ittihatçıların bir araya geldiği “yamalı bir torba” idi.

Osmanlı’dan Cumhuriyete kurulan tüm liberal partiler; Hürriyet ve İtilaf, Cumhuriyetçi , Serbest Fırka, DP, AP, ANAP vd. toplumsal desteklerinin zayıflığını Ahrar Fırkası gibi gidermeye çalıştılar. Benzer bir açmazı yaşadılar. Programları her ne kadar liberal olsa da dayanmak zorunda kaldıkları dini ve geleneklerine bağlı tutucu kesimlere dayanmak zorunda kaldılar. 

İstanbul’da esen güçlü ittihatçı rüzgarı nedeniyle liberal Ahrar Fırkasının tek bir mebus çıkarması dahi zordu. Bu zorluğu azınlıkların desteğiyle aşmak için Rum Cemaati ile “gayrı resmi ittifaka” gitti.[4]  Ahrar Fırkası, seçim çalışmaları sırasında umduğu desteği bulamayınca, bu sefer günlerde, İstanbul’da –ve diğer seçim çevrelerinde- kendi adayları yanında bazı Rum Adayları destekleyeceğini kamuoyuna duyuruyordu. [5]

          3. Seçimler ve Hıristiyan Milletler

Anadolu’da ve Trakya’da Rumlar ve Ermeniler Patrikhanelerinin önderliğinde seçim çalışması yaptılar. Ermeni ve Rum patrikhaneleri İstanbul seçimleri için ortak birlik oluşturdular.[6]

“Ermeni milleti” 1908 seçimleri için bir heyet oluşturdu. Meclis-i Mebusan’da izleyecekleri siyasetle ile ilgili hazırladıkları beyannameyi Ermeni gazetelerinde yayınlandılar: [7]

  • Etnik temelli nisbi temsil sisteminin uygulanmasını ve 20 mebus kontenjanı,
  • Vilayetlerde yerinden yönetim ilkesinin geçerli olmasını,
  • İstibdat döneminde el konulan arazi ve mallarının Ermenilere geri verilmesini,
  • İlköğretimin zorunlu, parasız ve anadilde olmasını,

 istiyorlardı.

Ayrıca Ermeni Patrikhanesi bir heyet oluşturarak mebusların seçilmesi, adayların kendilerince belirlenmesi ve birlikte ortak tavır oluşturmak üzere Rum Patrikhanesi ile görüştü. İki patrikhane ittifak yaparak, Hükümetle görüştüler. İki cemaat de Meclis-i Mebusan’da cemaatlerinin nüfuslarına orantılı bir biçimde temsil edilmek istediklerini, seçimlerin nispi temsil sistemi ile yapılması ve Rumlara 40, Ermenilere de 20 kontenjan tanınmasını talep ettiler.[8] İki patrikhane birlikte ortak seçim beyannamesini hazırladı.[9]  Aday listelerini kendi içinde belirlediler. Amaçları doğrultusunda seçimlere katılan iki parti ile görüştüler, pazarlık yaptılar.

          4. Meclisi Mebusan

Seçimler sonucu oluşan Meclisi Mebusan’da, 142 Türk, 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Rum, 5 Yahudi, 8 Slav, 9’u Ermeni mebus yer aldı. Ermeni mebusların çoğu Taşnak üyesiydi. Anadolu’da Ermeniler dağınık ve azınlık durumunda olduklarından, istedikleri sayıda mebus çıkaramadılar.[10]

Seçimde büyük yenilgiye uğrayan Ahrar fırkası, İttihatçıların listelerinden meclise giren bazı mebusları yanına çekerek 60–70 arası değişen bir meclis grubu ile muhalefeti oluşturdu.

Doğrudan hükümet olacak deneyim ve birikime sahip olmayan İTC ise, seçimden başarıyla çıkmasına rağmen iktidarı doğrudan üstlenme cesareti gösteremedi. Hükümette iki bakanlığı üstlenerek yürütme erkine dahil oluyordu. Ancak iki bakanlıkla yetindiği hükümetin işlerine de sürekli müdahale etti.

Devam edecek: Seçim Sonrası İktidar Çatışması

[1]  https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/607551, 1909 Adana Olayları Öncesi Kilikya Ermenilerinin Avrupa Devletleri ile Olan Münasebetleri (1878-1909), Batman Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Dr. Öğr. Üyesi Osman KARLANGIÇ

[2] Gazete Yazıları, Karl Marx, Sel Yayıncılık, 2008, sf 46

[3] Ermeni Milliyetçilik Hareketlerinin Doğuşu Taşnak- İttihat Ve Terakki İttifakı, Kilis Üniversitesi Araştırma Görevlisi Halil ÖZŞAVLI, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/639671

[4] Osmanlı Ahrar Fırkasının Kuruluşu, Faaliyetleri ve Sonu,  http://libertedownload.com/LD/arsiv/53-54/06-senol-kaluc-osmanli-ahrar-firkasinin-kurulusu-faaliyetleri-ve-sonu.pdf

[5] Osmanlı Ahrar Fırkasının Kuruluşu, Faaliyetleri ve Sonu,  http://libertedownload.com/LD/arsiv/53-54/06-senol-kaluc-osmanli-ahrar-firkasinin-kurulusu-faaliyetleri-ve-sonu.pdf

[6] Meclis-i Mebusan Seçimleri ve Ermeniler (1908-1914), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Uzmanı Dr. Recep Karacakaya, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/9934

[7] Osmanlı Basınına Yansıyan Şekliyle 1914 Meclis-İ Mebusan Seçimlerinde Ermeniler, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Doç. Dr.Şaduman HALICI, Tarih Dergisi, Sayı 62 (2015 / 2), İstanbul 2016, s. 127-180, https://earsiv.anadolu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11421/14198/14198.pdf?sequence=1&isAllowed=y

[8] Meclis-i Mebusan Seçimleri ve Ermeniler (1908-1914), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Uzmanı Dr. Recep Karacakaya, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/9934

[9] Meclis-i Mebusan Seçimleri ve Ermeniler (1908-1914), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Uzmanı Dr. Recep Karacakaya, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/9934

[10] Meclis-i Mebusan Seçimleri ve Ermeniler (1908-1914), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Uzmanı Dr. Recep Karacakaya, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/9934